چتروم تاریخ ایرانمَنّائیان قومی بودند که حکومتی را در جلگه جنوبی دریاچه ارومیه تشکیل داده و از قرن هشتم قبل از میلاد تا قرن ششم قبل از میلاد بر این سرزمین حکومت می‌کرده‌اند. این دولت از مبارزه میان آشور و اورارتو استفاده کرده و بر قدرت خود افزود. پادشاهی مناها که در آن مقطع زمانی منا متحد آشور بود بدست ماد (در حدود ۶۱۶ پ. م.) قبل از حمله ماد به آشور (۶۱۴ پ. م.) از میان رفت.از میان دولت‌هایی که نخست در سرزمین آیندهٔ ماد در آن عهد تشکیل شدند و ما تحت مطالعه قرار می‌دهیم، در آغاز، نقش رهبری را دولت‌های کوچک زاموآ که مسکن لولوبیان و گوتیان بود بازی می‌کردند. بعدها دولت منا در آن میان مقام اول را احراز کرد. مرکز دولت منا از قرن هشتم پیش از میلاد بارها با آشور و اورارتو به مبارزه برخاست و در واقع مغلوب هیچیک از دولت‌های مزبور نگشت. با این وجود دولت منا به مراتب کمتر از دیگر دول بزرگ آن زمان یعنی اورارتو، عیلام و فریجیه شهرت داشت.
منا در پایان قرن هشتم پیش از میلاد از مبارزهٔ آشور و اورارتو استفاده نمود قدرت خویش را افزون کرد و سراسر ناحیهٔ دریاچهٔ اورمیه را به زیر اطاعت خود در آورد. شاید به استثنای کرانهٔ غربی و بخش شمالی دریاچهٔ اورمیه که در دست اورارتو باقی‌ماند. محتملا منا از طرف شمال با پادشاهی اسکیت هم‌مرز شد.
تاریخچه
در زمان ورود آریاییان و چند قرن پس از آن، تجمع فشرده اقوام و قبایل مختلف (بومیان و مهاجران) در شمال و شمال غربی ایران باعث پیدایش دولت‌های محلی چون منا و الیپی در غرب ایران گردید که هر کدام قلمرو خاص خود را داشتند. و در سالنامه‌های آشوری از آنها بسیار نام برده شده‌است. منائیان شامل اتحادی از طوایف منطقه بودند و خود، از گذشته جزیی از سازمان‌های حکومتی لولوبیان - گوتیان را تشکیل می‌دادند. دولت منا دردهه نخست سده هفتم ق. م. جزیی از دولت بزرگ ماد به شمار می‌رفت.
اقوام تازه وارد در قلمرو جدید خود در شمال غربی ایران با آشوریان که قدرت برتر دنیای باستان بشمار می‌رفتند و اورارتوئیان بومی همسایه شدند. آشورها مردمی از نژاد سامی به شمار می‌آیند.
مرز شمالی منا رودخانه ارس بوده‌است. پیرامون دریاچه ارومیه و دشت‌های شمالی دریاچه ارومیه تا شهر تبریز کنونی و تا رودخانه سپیدرود قلمرو مانایی به شمار می‌آمده‌است.
پایتخت منا شهر بوکان کنونی بوده‌است که شهری کردنشین در استان آذربایجان غربی است.
اثار باستانی منائیان بیشتر در کردستان و آذربایجان می‌باشد. گنج زیویه، آثار کشف شده در قلایچی بوکان و دژ حسنلو را به مانناها نسبت داده‌اند. در کاوش‌های تپه حسنلو و شهر سقز و زیویه در (نزدیک سقز) نیز اثار باستانی منایی یافته شده‌است.
ظاهراً پادشاه منائیان امور ملک و دولت را با استبداد رای اداره نمی‌کرده و فعال مایشاء نبود بلکه قدرت شورای شیوخ محدودش می‌نمود. (تاریخ ماد ص. ۱۶۶)
سارگن دوم پادشاه آشور به سرزمین ماد تاخت، مادها شکست خوردند و ایزیرتا، زیویه و آدامائیت را ویران کرد.
در کتیبه‌ای از زمان سطنت سارگن دوم آمده‌است که بین سال‌های ۷۲۱-۷۰۵ ق. م. گروه‌هایی از آشوری‌ها در فلات ایران و سرزمین ماد اسکان داده شده‌اند. سارگن دوم در کتیبه، به تسلیم شدن شاه منا اشاره کرده و از بخشیدن او خبر می‌دهد:
در مقابل اولسنو شاه منا میز مهمانی را بگستراندم، تخت و مقام سلطنتی او را نسبت به مقام پدرش بلند مرتبه تر کردم، سرکردگان منا را برابر و همردیف با سرکردگان آشور بر سر سفره مهمانی نشاندم، در مقابل خدای آشور و خدایگان سرزمین خودشان به درازی حکمرانی من دعای خیر کردند.
محتوای این کتیبه نشانگر آن است که در آن مقطع زمانی منا متحد آشور بشمار می‌رفت.
سارگن دوم در سال ۷۱۴ ق. م بعد از تابع کردن ایالت پارسوا به منطقه منائی سوری گاش نیز که در دست اورارتو بود، حمله کرد.
با اینکه شاهان آشوری همیشه ماد را مورد حمله و تجاوز قرار می‌دادند ولی سارگن دوم بنا به اتحادی که با «اولسنو» بسته بود با منا به صورت یک دوست و متحد رفتار می‌کرد و به قولی که به شاه منا داده بود عمل کرده و اراضی غربی منا را که در مدت نزدیک به یک قرن در اختیار اورارتو بود گرفته و در اختیار دولت منا قرار داد. سارگن دوم که حالا شاه منا را مدیون خود کرده بود، چند ماه بعد ماد مرکزی را تصرف کرد و در عوض این کمک، دولت منا به آشور در اشغال ماد مرکزی کمک کرد.
زبان و فرهنگ
بخشی از نامهای حاکمان و فرمانروایان منائیان به زبانهای ایرانی هستند و بخشی نیز به زبانهای هوری-اورارتویی.
جامعهٔ منا، سازمان قبیله‌ای را تا حدّ متنابهی حفظ نموده بود. این نکته جالب است که متون اورارتویی دولت مزبور را «کشور مانا» (مانا نی‌ابانی- mana ni ebai) می‌خوانند ولی منابع آشوری تقریبا همیشه آنرا کشور قبایل «مات منایی» می‌نامند. قبایل ساکن در سرزمین آذربایجان ایران (منا) در نیمهٔ اول هزارهٔ اول پیش از میلاد:
قبیلهٔ منائیان mât mannài
قبیلهٔ سونبی‌یان sunbi قرن ۹ پ. م. کتیبهٔ شامشی آداد پنجم
قبیلهٔ ته‌اورلی‌یان teurli قرن ۹ پ. م. کتیبهٔ شامشی آداد پنجم.
قبیلهٔ دالی‌ییان dali قرن ۷ پ. م. کتیبهٔ سارگون دوم
قبیلهٔ مسی‌ییان mee-c-i قرن ۹ پ. م. کتیبهٔ شامشی آداد پنجم.
قبیلهٔ کوموردیان kumur di
شاهان منائی
نیک دیارا (مک تیارا)
اوُ آلکی
ایرانزو
آزا
اولوسونو
تاریخ-حکومت های ملی-دودمان پهلوی